लेखकले यसलाई आफूले तीस बर्षमा गरेको एउटा धेरै सफल परिणाम भनेका छन् तथापि निचोडमा के भनेका छन् भने–“यो खोजले मात्र एउटा कुरा निक्र्यौल गरेको छ कि हामीले नेपालको इतिहासबारे अँझै केही थाहा पाएकै छनौं ।” यसले के इङ्गित गर्छ भने नेपालको इतिहास असाध्यै अपुरो र सम्भवतः बङ्ग्याइएको थियो । उतिबेला शासक रिझाउनका निम्ति लेख्नेहरूबारे उनले भनेका छन्–“जब अनुसन्धाताहरू ठुला शहरकेन्द्रित हुन्छन्, बाँकी देश टेरा इन्कग्निटा बन्छ । जस्तो कि हामी रोम र ल्याटिनका घटनाबारे मात्र जान्दछौं ।”

सदियौंदेखि ओझेलमा परेको कर्णाली क्षेत्रको पुरातात्विक इतिहासको वैज्ञानिक अध्ययन गरी यसलाई बाहिरी संसारसँग परिचय गराउने केही पुराना अध्येताहरू मध्ये प्रोफेसर जिसेप टुचीको योगदान अतुलनीय र निकै अग्रणी छ । यो आलेखमा उनले सन् १९५४ मा यस क्षेत्रको गहन अध्ययन भ्रमण गरेर फर्केपछि सन् १९५६ मा रोमबाट प्रकाशित भएको “प्रिलिमिनरी रिपोर्ट अन टु साईन्टिफिक एक्सपडिसन्स् ईन नेपाल” पुस्तकको चर्चा गरिएको छ ।

किताबको प्राक्कथनले निकै रोचक सन्दर्भ दिन्छ । लेखकले यसलाई आफूले तीस बर्षमा गरेको एउटा धेरै सफल परिणाम भनेका छन् तथापि निचोडमा के भनेका छन् भने–“यो खोजले मात्र एउटा कुरा निक्र्यौल गरेको छ कि हामीले नेपालको इतिहासबारे अँझै केही थाहा पाएकै छनौं ।” यसले के इङ्गित गर्छ भने नेपालको इतिहास असाध्यै अपुरो र सम्भवतः बङ्ग्याइएको थियो । उतिबेला शासक रिझाउनका निम्ति लेख्नेहरूबारे उनले भनेका छन्–“जब अनुसन्धाताहरू ठुला शहरकेन्द्रित हुन्छन्, बाँकी देश टेरा इन्कग्निटा बन्छ । जस्तो कि हामी रोम र ल्याटिनका घटनाबारे मात्र जान्दछौं ।” देशका कैयौं भागहरूको इतिहास नक्शाङ्कन तथा अभिलेखिकरण नहुँदा ती ठाउँका बारे अरुलाई थाह हुन्न । यस्तो किन त भन्दा नेपालले इष्र्यापूर्वक सदियौंसम्म आफूलाई बन्द राख्यो । कर्णालीजस्ता ठाउँहरू टेरा इन्कग्निटा बने । यसले निकै रहस्यबोध गराउँछ । कसरी शासनसत्ताले काठमाडौंको इतिहास बनायो र कर्णालीका जुम्ला, सिन्जा, दुल्लुजस्ता धरोहरहरू ओझेल परिरहे ।

टुचीले यस अघिका आफ्ना ५ वटा भ्रमणले नेपालको इतिहास भनेको काठमाडौं, पाटन र भादगाउँमा मात्र सिमित रहेको पाएको बताएका छन् । कर्कप्याट्रिक, ह्यामिल्टन, राईट र लेभी जस्ता पुराना विदेशी अध्येताहरू पनि नेपाल उपत्यकका मै कन्द्रित थिए । केही नेपाली विद्वान इतिहासकारहरू जस्तै बाबुराम आचार्य र नयराज पन्तहरूले पश्चिम नेपालबारे केही प्रकाशन गरेका भए तापनि उनीहरू आफैले भ्रमण नगरी उतिबेलाका सरकारी मान्छेहरूले उतार गरेका छिटपुट सामग्रीबाट तयार गरेका थिए । उनीहरूले गरेका सामग्री अनुवादहरू यथार्थमा भन्दा निकै भिन्न हुने गरेको थियो ।

कालीगण्डकी आसपासका चौबिसीराज र जुम्ला क्षेत्रका बाईसीराजको इतिहास, प्रादुर्भाव र अवसानका कारणहरू खासै प्रष्ट थिएनन् । त्यसैले टुचीले नेपालको मध्य तथा पश्चिम भागको अध्ययन भ्रमण थालेका थिए । अढाई दशक तिब्बत अध्ययनको सिलसिलामा उनलाई तिब्बती बुद्धिजम्को प्रभाव हिमालय वारपार क्षेत्रमा कहाँसम्म फैलिएको रहेछ भन्ने जिज्ञासा पनि बढी नै थियो ।

पहिलो चरणको यात्रा सन् १९५२ मा गोर्खाबाट सुरुवात गरेर पोखरा, कालीगण्डकी उपत्यका, मुस्ताङको तिब्बत नेपाल सीमा, मुक्तिनाथ, बाग्लुङ, पाल्पा र रुपन्देहीसम्मको अध्ययन सम्पन्न गरे । दोस्रो चरणको यात्रा सन् १९५४ मा पोखराबाट सुरु गरी टुकुचा हुँदै डोल्पाको छार्काभोट, तराप गाउँ, बारबुङ्गखोला, ठूलीभेरी, तिब्रिकोटबाट जुम्ला उपत्यका पुगे । जुम्ला आसपास, भण्डारीबाडा, मिचा, सिरिढुस्का, धौलापानी, तातोपानी, लिताकोट, नाग्मा, चिल्खाया, कालिकोटमा घुमेर हाउडी लेखको बाटोबाट दुल्लुहुँदै सुर्खेतसम्मको अध्ययन सकेर नेपालगञ्जबाट बाहिरिए ।

उनले यो यात्रा दुई चरणमा सम्पन्न गरे । पहिलो चरणको यात्रा सन् १९५२ मा गोर्खाबाट सुरुवात गरेर पोखरा, कालीगण्डकी उपत्यका, मुस्ताङको तिब्बत नेपाल सीमा, मुक्तिनाथ, बाग्लुङ, पाल्पा र रुपन्देहीसम्मको अध्ययन सम्पन्न गरे । दोस्रो चरणको यात्रा सन् १९५४ मा पोखराबाट सुरु गरी टुकुचा हुँदै डोल्पाको छार्काभोट, तराप गाउँ, बारबुङ्गखोला, ठूलीभेरी, तिब्रिकोटबाट जुम्ला उपत्यका पुगे । जुम्ला आसपास, भण्डारीबाडा, मिचा, सिरिढुस्का, धौलापानी, तातोपानी, लिताकोट, नाग्मा, चिल्खाया, कालिकोटमा घुमेर हाउडी लेखको बाटोबाट दुल्लुहुँदै सुर्खेतसम्मको अध्ययन सकेर नेपालगञ्जबाट बाहिरिए ।

टुचीले भ्रमण गरेका यी ठाउँको नाउँ पढ्दा एउटा स्वभाविक प्रश्न आउन सक्छ । आफ्नो यति महत्वपूर्ण र गहन अध्ययनको लागि उनी सिन्जा किन गएनन् ? वास्तवमा यसको कारण त त्यतिबेला नेपालमा उपलब्ध नक्सामा भएको कमजोरी वा त्रुटिले गर्दा उनको यात्रामा सिन्जा छुटेको रहेछ । उनले सन् १९२८ मा बनेको नेपालको नक्सा बोकेर गएका थिए जसमा सिन्जा सङ्केत नै प्रष्ट थिएन । अर्थात् सिन्जा एक अर्को टेरा इन्कग्निटा थियो ।

टुचीले आफ्नो अध्ययनलाई किताबको रूपमा छापेर वितरण गर्न ठिक्क परेको बेला योगी नरहरीनाथले पनि कर्णाली क्षेत्रको गहन भ्रमण गरेको थाह पाए । योगीले सिन्जा क्षेत्र पनि भ्रमण गरेका थिए । योगीको अध्ययन समेटेर गोर्खाली (नेपाली) भाषामा इतिहास प्रकाश जर्नल आएको थियो । यसबारे टुचीलाई उतिबेला नेपालमा अनुसन्धान गरिरहेका अर्का इटालियन अध्येता उनका चेला, साथी डा. नोलीले जानकारी दिएपछि उनले थाह पाए । उनले योगीको कामलाई सह्राना गर्दै विश्वसनीय सन्दर्भ स्रोत मानेर आफ्नो अध्ययनका निचोडलाई योगीको अनुसन्धानसँग भिडाएर पनि हेरेका छन् । खासगरी खस साम्राज्यसम्बन्धी केही तथ्य र महत्वपूर्ण बुँदाहरूमा सहमति जनाएका छन् ।

योगीले गाउँगाउँमा लुकेर बसेका तमाम दस्तावेजहरूलाई सङ्कलन, सङ्गठन र प्रकाशन गरी कर्णालीको भव्य इतिहासलाई आम नेपाली पाठक माझ उजागर गरे भने टुचीको अनुसन्धानले कर्णालीको इतिहासलाई पश्चिमा जगतमा स्थापित गराउन भूमिका खेल्यो । यस हिसाबले योगी र टुचीको अन्वेषण निकै हदसम्म एकअर्काको परिपूरक जस्ता हुन् । नत्र उति बेलाका शासक र तिनका आसेपासे विद्वानहरूले कर्णालीको विराट इतिहास र त्योसँगै स्थापना भएका कैयौं कालजयी तथ्यहरूलाई मान्यता किन दिन्थे ? अहिले यी दुई हस्तीका खोज अनुसन्धानहरू कर्णालीको विगत बुझ्न चाहने जो कोहीको लागि पनि मानक सन्दर्भ स्रोतका बनेका छन् ।

योगी नरहरीनाथ कनफट्टा सम्प्रदायका सन्त भएकोले स्थानीयहरूले बिना सन्देह विश्वास र सहयोग गरेका थिए । फलस्वरूप योगीलाई गाउँगाउँबाट पुराना दस्तावेजहरू यथेष्ट सङ्कलन गर्न सम्भव भयो । टुचीको हिमालयखण्ड र तिब्बती इतिहास र संस्कृति र लिपीको गहिरो ज्ञानले ऐतिहासिक र पुरातात्विक तथ्यहरूको रुजू, अनुवाद, विश्लेषण र सम्बन्धहरू स्थापित गर्न सहज भयो । योगीले गाउँगाउँमा लुकेर बसेका तमाम दस्तावेजहरूलाई सङ्कलन, सङ्गठन र प्रकाशन गरी कर्णालीको भव्य इतिहासलाई आम नेपाली पाठक माझ उजागर गरे भने टुचीको अनुसन्धानले कर्णालीको इतिहासलाई पश्चिमा जगतमा स्थापित गराउन भूमिका खेल्यो । यस हिसाबले योगी र टुचीको अन्वेषण निकै हदसम्म एकअर्काको परिपूरक जस्ता हुन् । नत्र उति बेलाका शासक र तिनका आसेपासे विद्वानहरूले कर्णालीको विराट इतिहास र त्योसँगै स्थापना भएका कैयौं कालजयी तथ्यहरूलाई मान्यता किन दिन्थे ? अहिले यी दुई हस्तीका खोज अनुसन्धानहरू कर्णालीको विगत बुझ्न चाहने जो कोहीको लागि पनि मानक सन्दर्भ स्रोतका बनेका छन् ।

उनको जुम्ला यात्राका सुरुवाती दिनमा डोल्पा क्षेत्रमा बोन धर्मको प्रभाव भेटेपनि पुरातात्विक महत्वका विषयहरू तत्कालीन तिब्रिकोटमा त्रिपुरासुन्दरीको मन्दिर पुगेपछि भेट्न सुरु भएको उल्लेख गरेका छन् । रिमी आएपछि काठका कुँदेका बस्तुहरू भेट्न थाले । ती गाउँ स्थापना गर्ने पुर्खाका आकृति थिए । केही तल पुगेपछि जुम्लामा खेतका आली छेउ ढुङ्गाका आकृतिहरू भेटिए । ढुङ्गाका पिलरहरू सुरुमा जुम्ला र अन्तिममा सुर्खेतसम्म भेटिएका थिए । स्तुपाहरूमा ३ फूल, हिमाल, कमल, सूर्य र चन्द्र अनि घोडचढी योद्धाको आकृति भेटिन्छ । थान (मन्दिर)हरू भेटिए । थानमा पनि कुँदिएका आकृति थिए । यो मन्दिर बनाउने वा जग्गादाताको सम्झना राखिएका हुन्थे । ढुङ्गा र रुखमा पनि पूजा गरिएको हुन्थे । टुचीसँगै हिडेको पण्डितले त्यसरी ढुङ्गा र रुखमा भूतको पूजा गर्नेहरू हिन्दु होइनन् भनेर बताएका थिए । टुचीलाई त्यो हिन्दुकरण भै नसकेको सामाजिक परिवेश जस्तो लागेको थियो । यस्तो ठाँउहरू भविष्यको “न्यू आइल्याण्ड अफ कल्चर” हुन् भन्ने लागेको थियो ।

यस क्षेत्रमा टुचीले प्रदान गरेको अतुलनीय योगदान भनेको उनले शिलापत्रमा कुँदिएका बंशावलीलाई तिब्बती अभिलेखसँग भिडाएर उल्था गरी महत्वपूर्ण तथ्यहरू स्थापित गरेका छन् । खस शासनकालका सामग्रीलाई तिब्बतीलाई लामाको बंशावलीदेखि लद्दाखको बंशावलीसम्मका तथ्यहरूसँग भिडाएर पर्गेलिएको छ । नागराजको पालादेखिका चाप, चापल्ल, मल्ल र बम्मसम्मका शासकको बंशावली र शासनकाल खुट्ट्याउने प्रयत्न गरिएको छ ।

यस क्षेत्रमा टुचीले प्रदान गरेको अतुलनीय योगदान भनेको उनले शिलापत्रमा कुँदिएका बंशावलीलाई तिब्बती अभिलेखसँग भिडाएर उल्था गरी महत्वपूर्ण तथ्यहरू स्थापित गरेका छन् । कनकपत्र र अरु दस्तावेजको अध्ययनबाट ऐतिहासिक र पूरातात्विक सम्बन्धहरूको व्याख्या गरेका छन् । तीन अध्यायमा बाँडिएको यस किताबको दोस्रो अध्यायमा जुम्ला भ्रमणको वर्णन छ भने तेस्रो अध्यायले पश्चिम तिब्बत र पश्चिम नेपालका खस शासकको इतिहासको चर्चा छ । यसमा जुम्ला र अँझ विशेषगरी दुल्लु क्षेत्र र सुर्खेतमा भेटिएका दस्तावेज, मन्दिर र शिलालेखहरूको अध्ययनबाट मिलेका तथ्यहरू उल्लेख गरिएको छ । खस शासनकालका सामग्रीलाई तिब्बतीलाई लामाको बंशावलीदेखि लद्दाखको बंशावलीसम्मका तथ्यहरूसँग भिडाएर पर्गेलिएको छ । नागराजको पालादेखिका चाप, चापल्ल, मल्ल र बम्मसम्मका शासकको बंशावली र शासनकाल खुट्ट्याउने प्रयत्न गरिएको छ । यस यात्राको अध्ययनलाई टुचीले नेपालः द डिस्कभरी अफ मल्लाज् किताबमा थप गहन प्रकाश पारेका छन् । त्यसमा खस साम्राज्यको उत्पत्ति, विस्तार र पतनको विस्तृत वर्णन छ ।

टुचीको यात्रामा फोटोग्राफर फ्रान्सिस्का बोनार्डीसँगै थिइन् । यस भ्रमणमा डोल्पादेखि सुर्खेतसम्म खिचिएका ५७ वटा ऐतिहासिक महत्वका श्यामश्वेत फोटाहरू किताबको परिशिष्ट खण्डमा राखिएका छन् ।

किताब प्रकाशन भएर केही पुस्तकालय र केही अध्यताहरू माझमात्र सीमित रहने युगमा यो किताबले निकै चर्चा बटुल्यो । विशाल खस साम्राज्यको अस्तित्वलाई सर्वप्रथम सबै माझ स्थापित गरिदियो । इतिहासलाई नयाँ ढङ्गले व्याख्या गराउने नतिजाहरू तत्कालीन शाही शासन व्यवस्थामा दुर्लभ प्रयास हो तर टुचीको प्राज्ञिक र बौद्धिक व्यक्तित्वले गर्दा यसको सङ्कलन र प्रकाशन सम्भव भएको हुनपर्छ । अनुसन्धानको क्रममा सङ्कलन गरिएको धेरै महत्वपूर्ण सामग्रीहरू त्यतिबेलाका उनका साथी केशरबहादुर अर्थात केशरशमशेर जबराको सक्रियता र सङ्लग्नतामा अनूदित, प्रकाशित भएको भनि टुचीले श्रेय दिएका छन् । सम्भवतः ती सामाग्रीहरू अँझै केशर पुस्तकालयमा सङ्ग्रहित हुनुपर्छ ।

यति पढिसकेपछि टुचीको व्यक्तिगत जीवनबारे रुचि हुन सक्छ । जिसेप टुची ५ जुन १८९४ मा इटलीको मासेराटा शहरमा जन्मेका थिए । उनी मुसोलिनीका समकालीन थिए । दोस्रो विश्वयुद्ध र स्पानिस फ्लू चलिरहेको बेला उनले रोम विश्वविद्यालयबाट ग्राजुयशन गरेपछि भारत आएर रवीन्द्रनाथ टैगोरले स्थापना गरेको विश्व भारती विश्वविद्यालयमा पढे । सायद उनलाई भारत वर्षको ज्ञानले आकर्षित गर्यो र उनले ढाका विश्वविद्यालय, बानारस विश्वविद्यालय र कलकत्ता विश्वविद्यालयमा समेत पढे र पढाउने काम पनि गरे । उनले समाज, भाषा, संस्कृति, सम्पदा, पुरातत्वको बहु आयामिक खोज र अनुसन्धान गर्न थाले । यसै सिलसिलामा उनले विभिन्न युरोपेली भाषासँगै संस्कृत, बङ्गाली, पाली, प्रकृत, चिनियाँ र तिब्बती भाषाको समेत गहिरो ज्ञान लिए । उनले पाकिस्तानको स्वात, अफगानिस्तानको घाज्मी, इरानको पर्सिपोलिस र हिमालय क्षेत्रको ऐतिहासिक पुरातात्विक खोज गरे । यिनै विषय समेतका उनले लेखेका ३६० वटा किताब र लेखहरू प्रसिद्ध भए । त्यसैले उनलाई मध्यपूर्वविद्, भारतविद्, पूर्वी एसियाविद्, तिब्बतविद् तथा बौद्धविद् भनेर चिनिन्छ । बुद्धिष्ट अध्ययनको स्थापक वा पिता समेत मानिन्छ । सन् १९८४ मा उनको देहान्त भयो ।

(लेखक चौलागाईं कर्णाली प्रदेश, जुम्ला तातोपानी गाउँपालिका–५, लाम्रागाउँका बासिन्दा हुन् ।)